“Phim ảnh, báo chí, mạng xã hội… nơi nào cũng có thể phản ánh hoặc bóp méo hình ảnh về hội chứng tự kỷ. Tôi từng xem một bộ phim, nhân vật tự kỷ được mô tả như thiên tài siêu phàm về toán học, nhưng hầu như xa rời thực tế. Lại có chương trình thời sự gọi tự kỷ là ‘gánh nặng’ mà không hiểu những tiềm năng ẩn sau. Thế nên, tôi mong xã hội nhìn nhận đúng hơn: người tự kỷ không chỉ là ‘thiên tài’ hoặc ‘đáng thương’, mà họ đang sống, đang cống hiến với những sắc màu rất riêng. Truyền thông – nếu biết cách – chính là cầu nối xóa mờ định kiến ấy.”
Truyền thông (phim ảnh, tin tức, mạng xã hội, sách…) luôn đóng vai trò to lớn trong việc định hình nhận thức và thái độ của công chúng. Đối với người tự kỷ, mỗi hình ảnh, mỗi bài báo, mỗi nhân vật trên màn ảnh có thể truyền cảm hứng hoặc gây hiểu lầm và tạo ra định kiến. Khi “tự kỷ” còn bị gắn với cụm từ “bệnh,” “kém phát triển,” “gánh nặng,”… thì chỉ càng làm người tự kỷ và gia đình tổn thương, gia tăng khoảng cách với cộng đồng.
Bài viết này đi sâu vào cách thức truyền thông, phim ảnh, sách báo đang khắc họa về tự kỷ; lợi ích và tác hại của việc đưa tin, phản ánh không chuẩn xác; đồng thời đề xuất giải pháp để người tự kỷ và gia đình chủ động trong truyền thông, tiếng nói, dần thay đổi góc nhìn của xã hội. Qua đó, chúng ta hiểu rằng mỗi câu chữ, hình ảnh, thước phim về tự kỷ đều mang sức mạnh, hãy sử dụng nó để lan tỏa sự bao dung và tôn trọng.
I. Thực Trạng Hình Ảnh Về Tự Kỷ Trong Truyền Thông
1. Khuôn Mẫu “Thiên Tài Lập Dị” Hoặc “Đáng Thương”
Trong điện ảnh, nhiều nhân vật tự kỷ được mô tả rất cực đoan: hoặc là thiên tài (như “Rain Man” với khả năng tính nhẩm thần sầu), hoặc là kẻ khờ lệ thuộc. Điều này dễ khiến công chúng hiểu sai: ngỡ rằng tự kỷ = thiên tài hoặc “chỉ có câm nín, vô tri.” Thực tế, phổ tự kỷ đa dạng (nhiều mức độ, nhiều năng lực, nhiều tính cách).
2. Thông Tin Giật Gân, Tiêu Cực
Nhiều bài báo dùng tiêu đề “Cha mẹ đau khổ vì con tự kỷ,” “Tự kỷ – nỗi ám ảnh” …, tập trung khai thác nước mắt, bi kịch, mà không đề cập hướng can thiệp, điểm mạnh hay tương lai tích cực. Cách viết này khiến người đọc tưởng tự kỷ đồng nghĩa “bế tắc,” gây hoảng cho phụ huynh mới phát hiện con có dấu hiệu.
3. Việc Lạm Dụng Từ “Tự Kỷ” Làm Trò Đùa
Trong văn hóa mạng, có lúc người ta dùng “tự kỷ” như câu đùa để mô tả ai đó “thờ ơ,” “chơi một mình.” Điều này xúc phạm, trivializes nỗi khổ của người thực sự mắc ASD. Từ đó, vô tình gieo suy nghĩ coi thường hội chứng này.
II. Tác Động Tích Cực Khi Truyền Thông Phản Ánh Đúng Về Tự Kỷ
1. Nâng Cao Nhận Thức, Giảm Kỳ Thị
Khi báo chí, phim ảnh mô tả chân thực đời sống người tự kỷ – hành vi, cảm xúc, khó khăn, cũng như thành tựu – công chúng đồng cảm hơn, bớt sợ hãi, bớt phân biệt. Điều này thúc đẩy cộng đồng giúp đỡ, tạo môi trường hòa nhập.
2. Trao Cơ Hội Việc Làm, Hỗ Trợ Xã Hội
Hình ảnh người tự kỷ có năng lực, cống hiến tốt (như một coder, một họa sĩ) truyền cảm hứng cho doanh nghiệp, nhà tuyển dụng. Từ đó, họ mở chương trình “Neurodiversity Hiring,” cho người tự kỷ cơ hội phỏng vấn công bằng. Gia đình cũng an tâm, nhìn thấy tương lai con.
3. Tôn Vinh Đa Dạng Thần Kinh (Neurodiversity)
Truyền thông chính xác góp phần nhấn mạnh khái niệm “neurodiversity”: con người có cấu trúc não bộ khác nhau, đó là sự đa dạng tự nhiên, không đáng lên án. Mỗi “não” đều có tiềm năng riêng, xứng đáng tôn trọng.
III. Những Thay Đổi Tích Cực Gần Đây Trong Truyền Thông Về Tự Kỷ
1. Phim Ảnh Đi Sâu Vào Thực Tế
Một số bộ phim quốc tế như “The A Word,” “Atypical,” “Parenthood (phần con tự kỷ)” cố gắng đào sâu góc nhìn tự kỷ chân thật: từ sinh hoạt gia đình, khó khăn học đường, đến mối quan hệ tuổi teen. Họ mời cố vấn là người tự kỷ, chuyên gia để kịch bản sát thực tế.
2. Báo Chí, Blog Chuyên Nghiệp
Nhiều nhà báo, blogger, kênh YouTube do người tự kỷ hoặc phụ huynh, chuyên gia tâm lý lập ra, chia sẻ kinh nghiệm can thiệp sớm, câu chuyện vượt khó, dẫn chứng khoa học. Nhờ đó, tin tức mang màu sắc nhân văn, ít giật gân.
3. Người Tự Kỷ Làm Diễn Giả, Gương Mặt Đại Diện
Một số người tự kỷ trưởng thành, có khả năng diễn đạt, trở thành diễn giả hoặc đại sứ (autistic advocate). Họ lên tiếng trực tiếp về quyền lợi, trải nghiệm chính mình, thay vì để người ngoài “nói hộ.” Điều này đậm tính chân thực, giúp xã hội thấu hiểu sâu hơn.
IV. Cách Truyền Thông Phản Ánh Về Tự Kỷ Một Cách Đúng Đắn
1. Tránh Giật Tít, Gây Hoang Mang
Bài báo, tiêu đề không nên dùng từ “thảm họa,” “gánh nặng,” “bệnh đáng sợ.” Thay vào đó, hãy dùng khái niệm “hội chứng tự kỷ,” “rối loạn phổ tự kỷ,” nhấn mạnh “khác biệt phát triển,” chứ không phải “bệnh tâm thần kinh dị.”
2. Trình Bày Nhiều Khía Cạnh
Khi kể chuyện một gia đình có trẻ tự kỷ, ngoài khó khăn, bi kịch, cũng cần nói về tiến bộ, phương pháp can thiệp, niềm vui, tài năng đặc biệt, ước mơ tương lai. Sự cân bằng này làm người đọc nhận ra: Tự kỷ có thách thức, nhưng cũng có hy vọng, tiềm lực.
3. Chọn Từ Ngữ Nhân Văn
- Tránh gọi “trẻ tự kỷ” là “bị tự kỷ,” “mắc bệnh,” “tàn tật.” Thay vào đó, “trẻ có hội chứng tự kỷ,” “người tự kỷ.”
- Nhấn mạnh con người trước, chứ không dán nhãn “bệnh”: “Bé Nam (người có ASD)…” thay vì “đứa trẻ tự kỷ Nam.”
4. Lắng Nghe Ý Kiến Người Tự Kỷ, Chuyên Gia
Khi làm phóng sự, phim, hãy mời người tự kỷ, phụ huynh, chuyên gia tâm lý, bác sĩ… để có góc nhìn đúng. Họ là các bên liên quan trực tiếp, đảm bảo thông tin chính xác, tránh định kiến.
V. Gia Đình Và Người Tự Kỷ Chủ Động Trong Truyền Thông
1. Kể Câu Chuyện Của Chính Mình
- Người tự kỷ (nếu đủ khả năng) hoặc phụ huynh có thể viết blog, đăng clip, chia sẻ thực tế hằng ngày: meltdown, phương pháp can thiệp, niềm vui tiến bộ.
- Câu chuyện thật luôn có giá trị cao, xóa tan hiểu lầm. Cộng đồng online đón nhận, sẵn sàng chia sẻ.
2. Tham Gia Sự Kiện, Hội Thảo
- Khi có event, hội thảo “Tự kỷ,” gia đình đăng ký phát biểu, trình bày kinh nghiệm, “hành trình can thiệp,” “vượt khó.”
- Kết hợp tổ chức triển lãm ảnh, tranh do người tự kỷ vẽ, gây quỹ, thu hút báo chí, lan tỏa hình ảnh tích cực.
3. Tránh Tự Ti, Giấu Giếm
- Một số gia đình sợ bị kỳ thị, giấu con ở nhà, từ chối xuất hiện trên báo, TV. Điều này không sai, vì họ muốn bảo vệ con, nhưng vô tình khiến xã hội ít câu chuyện thật, khó thay đổi định kiến.
- Nếu có thể, mạnh dạn chia sẻ, con vẫn được bảo vệ danh tính nếu muốn, nhưng câu chuyện của con giúp ngàn gia đình khác.
VI. Doanh Nghiệp, Nhà Sản Xuất Phim: Vai Trò Và Trách Nhiệm Xã Hội
1. Khai Thác Chủ Đề Tự Kỷ Có Tâm, Có Chuyên Gia Tư Vấn
Khi làm phim, viết kịch bản, hay chạy chiến dịch quảng cáo, nhiều nhà sản xuất chọn hình ảnh người tự kỷ. Họ cần mời chuyên gia thẩm định, tránh sai sót. Mô tả nhân vật bám sát thực tế, tránh tô hồng hoặc bi kịch hóa.
2. Tạo Cơ Hội Việc Làm Cho Người Tự Kỷ
Bên cạnh hỗ trợ truyền thông, doanh nghiệp cũng có thể tuyển người tự kỷ vào vị trí phù hợp, huấn luyện (job coach), sau đó truyền thông nội bộ. Đây là cách đóng góp thực tiễn, chứng minh giá trị “Neurodiversity.”
3. Tận Dụng Sức Mạnh Marketing Để Thay Đổi Nhận Thức
Nếu một thương hiệu lớn làm TV spot về người tự kỷ, khuyến khích hòa nhập, câu chuyện ấy lan tỏa đến hàng triệu người. Vừa mang tính trách nhiệm xã hội (CSR), vừa xây dựng hình ảnh nhân văn, làm gương cho nhiều tổ chức khác.
VII. Ví Dụ Cụ Thể Về Mô Hình Truyền Thông Tích Cực
1. Chiến Dịch “Light It Up Blue” (Ngày Thế Giới Nhận Thức Về Tự Kỷ)
- Hằng năm, ngày 2/4, các tòa nhà, công trình, sự kiện thắp đèn xanh (màu biểu tượng cho nhận thức về ASD).
- Truyền thông rầm rộ, nhiều kênh TV, báo chí đưa tin, mời người tự kỷ, phụ huynh chia sẻ.
- Tạo bầu không khí đoàn kết, “một ngày tôn vinh neurodiversity.”
2. Phim “Temple Grandin” (2010)
- Dựa trên câu chuyện có thật của Temple Grandin – một phụ nữ tự kỷ thành công, tiến sĩ khoa học chăn nuôi.
- Phim khắc họa chân thực quá trình cô vượt rào cản giao tiếp, sáng tạo kỹ thuật xử lý gia súc nhân đạo.
- Mở ra cái nhìn tích cực: người tự kỷ có thể thành công vượt trội, đóng góp ý nghĩa cho xã hội.
3. Series “Atypical” (Netflix)
- Nhân vật chính Sam – thiếu niên tự kỷ, trải nghiệm đời sống trung học, tình yêu, gia đình. Phim được các chuyên gia ASD tư vấn, khắc họa tương đối đa chiều.
- Tạo hiệu ứng trong khán giả trẻ, nhiều người đồng cảm, cởi mở hơn với bạn tự kỷ.
VIII. Cách Mỗi Cá Nhân Có Thể Góp Phần Xây Dựng Hình Ảnh Tự Kỷ Đúng Đắn
1. Cẩn Trọng Khi Đăng Bài, Chia Sẻ Tin Tức
- Kiểm chứng nguồn tin, hạn chế giật tít “rùng rợn,” không dùng “tự kỷ” như từ lóng chê bai.
- Tôn trọng đời tư người tự kỷ, xin phép trước khi đăng hình, video của con, không phơi bày mọi chi tiết riêng tư.
2. Lan Tỏa Câu Chuyện Tích Cực, Mang Tính Giáo Dục
- Nếu biết tấm gương người tự kỷ vượt khó, viết bài, chia sẻ group, nêu bài học.
- Khuyến khích con (nếu lớn và tự nguyện) tham gia phỏng vấn, workshop, truyền cảm hứng cho người khác.
3. Tham Gia Các Dự Án, Sự Kiện Cộng Đồng
- Tham dự ngày hội, hoạt động gây quỹ cho ASD, góp công sức, tài chính.
- Mời bạn bè, người quen tham gia để lan tỏa nhận thức rộng hơn.
IX. Tương Lai: Xã Hội Tự Kỷ Thân Thiện, Đa Dạng Thần Kinh
Viễn cảnh lý tưởng: Truyền thông, phim ảnh, báo chí phản ánh trung thực, đầy đủ sắc màu của tự kỷ. Từ đó, xã hội chấp nhận neurodiversity, tôn trọng mỗi cá nhân, ai cũng có chỗ trong đại gia đình nhân loại.
“Khi ấy, sẽ chẳng ai dùng ‘tự kỷ’ làm trò đùa, cũng không phải ‘tâng bốc’ tự kỷ là thiên tài. Thay vào đó, chúng ta coi tự kỷ là một dải khác biệt thần kinh, có những khó khăn và những thế mạnh. Người tự kỷ vẫn là con người, với quyền làm việc, yêu thương, và tỏa sáng, như bất kỳ ai khác.”
Khi tầm nhìn ấy hiện hữu, truyền thông trở thành công cụ lan tỏa thông điệp yêu thương, xóa tan rào cản. Con đường ấy đang dần được xây, mỗi ngày một viên gạch, bởi nỗ lực của cộng đồng, của gia đình, của chính người tự kỷ.
X. Kết Luận: Chung Tay Thay Đổi Cách Nhìn Của Xã Hội Về Tự Kỷ
Tự kỷ không nên bị “gắn nhãn” như căn bệnh kỳ quái hay thiên tài lập dị. Thông qua truyền thông, chúng ta có thể định nghĩa lại hình ảnh tự kỷ: một phổ khác biệt phát triển, có khó khăn, nhưng cũng khả năng riêng. Mỗi bài báo, bộ phim, status trên mạng – nếu thấu cảm và khoa học – đều là mắt xích giúp công chúng hiểu đúng, xóa khoảng cách định kiến.
“Chúng ta có thể bắt đầu từ chuyện nhỏ: đừng dùng ‘tự kỷ’ để châm biếm, đừng tô vẽ quá mức tài năng ‘phi thường’ hay bi kịch hóa họ. Hãy kể câu chuyện thật, với đủ nụ cười, nước mắt, sự nỗ lực – để ai cũng thấy người tự kỷ là một mảnh ghép tuyệt vời của bức tranh nhân loại.”
Bằng sự lan tỏa này, người tự kỷ sẽ được đón nhận, được hỗ trợ, được yêu thương. Và chính họ, khi có cơ hội, sẽ vươn lên, đóng góp những giá trị độc đáo cho cộng đồng. Đó là trái ngọt chúng ta khao khát: một thế giới nơi mỗi người, dù khác biệt, đều tỏa sáng và hòa chung nhịp sống, trong không gian không rào cản.
Tham gia cộng đồng phụ huynh, giáo viên và chuyên gia đang hỗ trợ trẻ tự kỷ mỗi ngày – kết nối cùng chúng tôi hôm nay! tại https://www.chualanhcon.com/
