Có những buổi sáng, trẻ tự kỷ thức giấc trong nỗi bối rối, vì không biết ngày hôm nay sẽ diễn ra những gì; không hiểu sao hôm qua được đi công viên, mà hôm nay lại không. Thế giới bên ngoài đã đủ ồn ào, đổi thay, nếu trong gia đình hay trường học cũng thêm hỗn độn, trẻ có thể cảm thấy bị “nhấn chìm” trong sợ hãi. Nhưng khi ta trao cho trẻ một “bản đồ” – lịch trình rõ ràng, thói quen đều đặn – thì mọi thứ dường như trở nên êm ái hơn. Đó là lúc trẻ tự kỷ có thể nở nụ cười, an tâm bước qua từng hoạt động, và nhẹ nhàng học cách hòa nhập với đời.
Lịch trình và thói quen không phải “xiềng xích,” mà là chiếc la bàn định hướng cho trẻ tự kỷ, giúp chúng biết hoạt động kế tiếp, giảm lo âu trước những thay đổi bất ngờ. Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá vì sao lịch trình và thói quen quan trọng với trẻ tự kỷ, cách thiết lập chi tiết, duy trì, điều chỉnh, và cách phối hợp với nhà trường cũng như cộng đồng. Qua đó, hi vọng ta có thể tạo một vòng tay ổn định, để trẻ bước tới tương lai tự tin hơn.
I. Tại Sao Lịch Trình Và Thói Quen Lại Quan Trọng Cho Trẻ Tự Kỷ?
1. Tâm lý “ưa trật tự” và “sợ thay đổi”
Trẻ tự kỷ thường có xu hướng yêu thích sự lặp lại, ổn định. Việc thay đổi đột ngột – dù nhỏ nhặt, như dịch chuyển đồ đạc trong phòng, đổi món ăn sáng, hay bố mẹ đến đón trễ 10 phút – cũng có thể gây lo âu, kích động. Thói quen và lịch trình rõ ràng giúp chúng dự đoán sự kiện, từ đó an tâm.
2. Giảm căng thẳng, nâng cao tính tự lập
Khi có lịch trình, trẻ tự kỷ biết thứ tự hoạt động: thức dậy – vệ sinh – ăn sáng – đi học –… Lặp lại hằng ngày, dần dần trẻ học được nhịp sinh hoạt, tự chủ trong những việc quen thuộc (tự dọn bàn sau ăn, cất đồ, thay quần áo…). Mỗi nhiệm vụ thành thói quen, con bớt phụ thuộc vào nhắc nhở liên tục.
3. Tăng khả năng tập trung và học hỏi
Trong môi trường lộn xộn, trẻ tự kỷ bị phân tán bởi vô số kích thích. Nhưng nếu mỗi việc có khung giờ và cách thức cố định, trẻ sẽ đỡ xáo trộn, dành năng lượng cho việc học tập, vui chơi, phát triển kỹ năng. Từ đó, cơ hội để con tiến bộ tăng lên rõ rệt.
II. Các Nguyên Tắc Xây Dựng Lịch Trình Cho Trẻ Tự Kỷ
1. Trực quan – rõ ràng – lặp lại
Trẻ tự kỷ thường tiếp nhận thông tin tốt hơn qua hình ảnh thay vì lời nói dài. Do đó:
- Dùng bảng lịch trình (visual schedule): Mỗi hoạt động có một hình ảnh, icon kèm chữ ngắn gọn (thức dậy, đánh răng, ăn sáng, đi học…).
- Sắp xếp theo thứ tự: Từ trái sang phải, hoặc từ trên xuống dưới, đánh số, hoặc kẻ cột thời gian.
- Lặp lại hằng ngày: Chỉ thay đổi khi cần thiết, và nên báo trước cho trẻ.
2. Phân chia “các khung giờ” trong ngày
Nên chia ngày thành các khoảng: sáng (thức dậy, vệ sinh, ăn sáng…), trưa (ăn, nghỉ), chiều (đi học hoặc hoạt động khác), tối (ăn tối, tắm, ngủ). Mỗi khung giờ liệt kê chi tiết nhiệm vụ, sắp xếp theo thứ tự logic.
3. Linh hoạt nhưng không tùy tiện
Dù thói quen cần duy trì, ta cũng không nên cứng nhắc. Nếu có thay đổi (chuyến du lịch, lịch học đặc biệt), hãy báo trước bằng cách dán thêm hình ảnh, nói rõ: “Hôm nay con không đi học buổi chiều, vì chúng ta đi khám bác sĩ.”
- Sự chuẩn bị giúp trẻ không hoang mang.
- Nếu thay đổi lớn, có thể thử mô phỏng: nói, vẽ, xem ảnh địa điểm trước.
4. Tích hợp thời gian “thư giãn” hoặc “chơi tự do”
Không phải mọi phút giây đều bó buộc. Nên có khoảng trống trong lịch: “Chơi tự do 30 phút,” “Xem tivi 15 phút,” “Giải trí âm nhạc.” Điều này cân bằng giữa tính kỷ luật và nhu cầu thư giãn của trẻ.
III. Ví Dụ Lịch Trình Ngày Cơ Bản Cho Trẻ Tự Kỷ
1. Buổi Sáng (6h30 – 8h00)
- 6h30: Thức dậy (hình icon cái giường, mặt trời).
- 6h35: Vệ sinh cá nhân (đánh răng, rửa mặt).
- 6h50: Thay quần áo (icon áo quần).
- 7h00: Ăn sáng (icon bát, thìa).
- 7h20: Chuẩn bị cặp, giày, sẵn sàng đi học.
- 7h30: Xuất phát (icon xe).
2. Buổi Trưa (11h30 – 13h30)
- 11h30: Ăn trưa (icon đồ ăn).
- 12h00: Nghỉ ngơi ngắn (nằm nghỉ 15 – 20 phút, hoặc hoạt động tĩnh).
- 12h30: Quay lại lớp / hoạt động tiếp (nếu đang ở trường), hoặc Chơi tự do (nếu ở nhà).
- 13h15: Chuẩn bị cho giờ học chiều (nếu có).
3. Buổi Chiều (15h30 – 18h00)
- 15h30: Kết thúc giờ học, trở về (icon xe).
- 16h00: Ăn nhẹ (uống sữa, bánh).
- 16h20: Chơi ngoài trời (đi dạo, đạp xe, xích đu…) hoặc trò chơi xúc giác (cát, bóng).
- 17h00: Bài tập về nhà (icon sách, bút).
- 17h30: Hoạt động tĩnh (vẽ, xếp hình) hoặc trị liệu (nếu lịch của con).
4. Buổi Tối (18h00 – 21h00)
- 18h00: Ăn tối (cùng gia đình).
- 18h30: Phụ giúp dọn bàn, lau bát (nếu có thể).
- 19h00: Tắm (icon bồn tắm).
- 19h30: Chơi nhẹ nhàng (đọc truyện, xếp hình).
- 20h00: Chuẩn bị đồ ngày mai (quần áo, cặp, giày).
- 20h30: Thời gian gia đình: kể chuyện, massage, đọc sách.
- 21h00: Đi ngủ.
(Đây chỉ là ví dụ, tùy mỗi gia đình mà thời gian, hoạt động cụ thể khác nhau. Điều quan trọng là duy trì sự nhất quán và tính trực quan.)
IV. Cách Thực Hiện Lịch Trình Bằng Hình Ảnh (Visual Schedule)
1. Chuẩn bị bảng và thẻ
- Bảng có thể là bìa cứng hoặc bảng từ treo tường.
- In hoặc vẽ icon tượng trưng cho mỗi hoạt động (có thể tìm sẵn trên internet: hình bàn chải đánh răng, hình cái áo, hình bát ăn…). Kèm theo chữ ngắn (“Đánh răng,” “Ăn sáng”).
- Gắn băng dính hoặc miếng dán phía sau thẻ để tháo lắp linh hoạt.
2. Sắp xếp theo thời gian
- Từ trên xuống: mục đầu tiên (thức dậy), kế tiếp (đánh răng), tiếp…
- Hoặc từ trái sang phải, kèm số giờ (7:00, 7:20, 7:30…).
3. Hướng dẫn trẻ sử dụng
- Mỗi sáng, dẫn trẻ đến xem bảng, chỉ vào icon đầu tiên, nói: “Bây giờ con sẽ đánh răng.” Làm xong, có thể tháo thẻ, cho vào “hộp đã hoàn thành” hoặc dán sang cột “đã xong.”
- Trẻ dần quen: cứ xong một hoạt động, kiểm tra xem tiếp theo là gì. Khi gặp thay đổi, bạn thay thẻ hoặc dán thẻ “Sự kiện mới,” giải thích ngắn gọn.
4. Khen ngợi, củng cố
Khi trẻ làm tốt, thực hiện tuần tự các bước, hãy khen, tặng sticker, hay đơn giản vỗ tay “Con giỏi quá, con làm theo lịch trình rồi.” Sự động viên giúp trẻ hứng thú duy trì.
V. Hình Thành Thói Quen Kèm Theo Lịch Trình
1. Thói quen trước khi ra khỏi nhà
- Kiểm tra cặp: Con tự lấy bình nước, sách vở.
- Đi giày: Tự buộc dây (nếu con đã học buộc) hoặc dán dính.
- Chào mọi người: Trẻ tự kỷ hay quên giao tiếp xã hội, nên thêm thói quen chào ông bà, bố mẹ.
2. Thói quen dọn dẹp
- Sau mỗi bữa ăn, con tự dọn bát đến bồn rửa.
- Chơi xong, trả đồ về chỗ cũ.
- Một góc xếp đồ riêng, có nhãn (sách, đồ chơi, giày…) để con dễ phân loại.
3. Thói quen vệ sinh cá nhân
- Đánh răng sau khi ăn sáng, trước khi ngủ.
- Rửa tay trước ăn và sau khi đi vệ sinh, dán nhãn “rửa tay” ở bồn.
- Tắm vào giờ cố định buổi chiều/tối.
4. Thói quen “giải tỏa” khi căng thẳng
- Có thể xây dựng một bài tập hít thở, đếm từ 1 đến 5, hoặc đến góc thư giãn nếu con cảm thấy quá tải.
- Kết hợp trị liệu cảm giác (chăn nặng, thú bông ôm…) mỗi khi con bồn chồn.
VI. Cách Xử Lý Khi Lịch Trình Thay Đổi
1. Báo trước thay đổi
Nếu hôm sau con phải đi khám bệnh thay vì đi học, hãy dán thẻ “Bác sĩ” vào vị trí khung giờ đi học, giải thích “Mai con đi gặp bác sĩ lúc 8h, không đến lớp.” Lặp lại vài lần để con tiếp nhận.
2. Tạo “thẻ bất ngờ” (surprise card)
Có gia đình thiết kế thẻ bất ngờ (icon dấu hỏi), dùng khi có sự kiện không định trước. Con sẽ biết “có cái gì đó mới, nhưng chỉ ở khung giờ này thôi.” Trẻ tự kỷ cũng nghĩ: “À, mình không kiểm soát được, nhưng đã được cảnh báo.”
3. Linh hoạt trong khủng hoảng
Nếu con phản ứng mạnh, “meltdown” vì thay đổi, hãy trấn an: cho con thời gian ở góc thư giãn, ôm con nhẹ nếu cần, rồi giải thích lại lịch trình. Nên giữ bình tĩnh, đừng quát mắng. Sau khi con nguôi, tiếp tục với hoạt động mới.
VII. Phối Hợp Nhà Trường Và Trung Tâm Can Thiệp
1. Lớp học cũng cần lịch trình
Giáo viên có thể treo bảng lịch trình buổi học, gồm biểu tượng “chào cờ,” “toán,” “ra chơi,” “vẽ,” “ăn trưa”… Trẻ tự kỷ xem để biết tiết sau là gì, lúc nào ra chơi. Nhờ đó, bớt lo và giảm hành vi phá phách.
2. Nhất quán với trung tâm can thiệp
Nếu con học ABA hay Floortime ở trung tâm, hãy thỏa thuận các mốc thời gian, thói quen chung. Ví dụ, trung tâm dạy con “đeo giày” lúc 4h30, gia đình cũng nhắc lại tại nhà. Sự nhất quán giúp con “ghim sâu” hành động.
3. Thông tin liên tục
Gia đình nên ghi chú: con tuân thủ lịch trình tốt hay không, có hành vi bất thường, chia sẻ với cô giáo. Ngược lại, cô giáo báo lại: “Hôm nay con khó tập trung buổi chiều, có thể con thiếu ngủ.” Cùng nhau chỉnh sửa giờ đi ngủ, chế độ nghỉ.
VIII. Lời Khuyên Cho Phụ Huynh Về Tạo Lịch Trình Và Thói Quen
- Bắt đầu đơn giản: Chọn 3–4 hoạt động buổi sáng và tối, không ôm đồm quá nhiều.
- Dùng hình ảnh: Dễ hiểu, dễ gợi nhớ. Dùng app trên tablet cũng được, nhưng tránh lạm dụng màn hình nếu con dễ xao nhãng.
- Lặp lại và khen: Mỗi lần con thực hiện theo lịch, khen “Con giỏi,” “Con tự làm hay quá.” Trẻ thấy vui, quen dần.
- Dự phòng thời gian: Đừng làm kín lịch, để con có lúc thảnh thơi, tránh stress.
- Tôn trọng tốc độ: Một số con tiếp thu nhanh, một số cần vài tuần để nhớ lịch. Đừng so sánh, hãy kiên trì.
IX. Câu Chuyện Thực Tế: Bé Lâm Và “Bảng Lịch Thần Kỳ”
Bé Lâm (6 tuổi), tự kỷ nhẹ, hay “ăn vạ” buổi sáng vì không chịu mặc đồng phục, khóc, la hét, mỗi lần đi học trễ. Mẹ Lâm căng thẳng, quát mắng không ăn thua.
Sau khi được tư vấn, mẹ làm bảng lịch trình:
- 6h30: Thức dậy (icon mặt trời).
- 6h35: Đánh răng, rửa mặt (icon bàn chải).
- 6h45: Mặc đồng phục (icon áo).
- 7h00: Ăn sáng (icon bát ăn).
- 7h20: Xỏ giày, mang cặp, đi học.
Mỗi đầu tuần, mẹ dán bảng ở tủ lạnh, hướng dẫn Lâm xem hình sau khi rửa mặt, “Tiếp theo là mặc đồng phục.” Cậu ban đầu vẫn chống đối, nhưng mẹ kiên quyết: “Con nhìn bảng kìa, đồng phục xong thì mới ăn sáng.”
Dần dần, Lâm giảm nhăn nhó, biết “mình phải mặc áo sau khi rửa mặt.” Mẹ thêm thói quen khen “Con làm xong nhanh quá, 5 phút là xong rồi!” Kết quả: sau 2 tuần, Lâm ít quấy khóc buổi sáng, cả nhà đỡ trễ giờ. Mẹ cười bảo: “Cái bảng với mấy hình đơn giản mà cứu mình khỏi bao trận la hét mỗi sáng.”
Câu chuyện cho thấy hiệu quả rõ ràng khi lịch trình được sử dụng nhất quán và lặp lại.
X. Xử Lý Thói Quen Không Mong Muốn
1. Xác định nguyên nhân
Nếu trẻ có thói quen xấu (cắn tay, la hét lúc thay đồ), hãy xem vì sao: có phải vì con sợ cảm giác vải cọ vào da? Hay con không biết mình phải làm gì tiếp theo? Một khi ta giải mã, có thể chèn hành động thay thế vào lịch trình (ví dụ: “Bôi kem dưỡng da,” “chọn áo vải mềm hơn”).
2. Thay thế bằng hành vi lành mạnh
Đưa ra thói quen tích cực: thay vì gào khóc khi chờ cơm, con có thể ngồi xếp hình 5 phút. Thay vì cắn tay vì lo âu, con có thể bóp bóng stress. Ghi lại các “phương án” này trên bảng lịch, hoặc dán note nhỏ “khi chờ cơm, con có thể chơi lego.”
3. Kiên định và khen thưởng
Nếu con quay lại thói quen xấu, nhắc con đọc lịch, thực hiện thói quen thay thế. Khi con làm đúng, tán dương hoặc sticker. Dần dần, hành vi xấu bị quên lãng, hành vi mới thành thói quen.
XI. Tối Ưu Thời Gian: Công Nghệ Hỗ Trợ Lịch Trình Và Thói Quen
1. Ứng dụng lịch trình trên điện thoại/máy tính bảng
Có app như Choiceworks, Visual Schedule, Routinely… cho phép tạo schedule bằng icon, đặt báo thức, nhắc nhở. Mỗi khi đến giờ, app kêu “Bây giờ con đánh răng nhé.”
2. Thiết bị nhắc giờ (timer)
Trẻ tự kỷ thích hình dung thời gian cụ thể, dùng đồng hồ hẹn giờ (timer) hoặc đồng hồ cát. Mỗi hoạt động cài 10–15 phút, khi chuông reo, con biết phải chuyển sang hoạt động tiếp theo.
3. Kết hợp cùng gia đình, giáo viên
Dù công nghệ hữu ích, vai trò người lớn vẫn cực kỳ quan trọng để cùng con soạn lịch, giải thích ý nghĩa, phản hồi cảm xúc. Công nghệ chỉ là công cụ, đừng để con bị “bơ vơ” với màn hình.
XII. Lợi Ích Lâu Dài Của Lịch Trình Và Thói Quen Cho Trẻ Tự Kỷ
- Giảm stress: con không hoảng hốt trước lịch trình mơ hồ, “Mình sắp phải làm gì?”
- Tăng tính tự lập: con tự theo dõi, hoàn thành các bước, bớt dựa dẫm.
- Hòa nhập tốt: Khi con quen nhịp sinh hoạt, gặp sự thay đổi ở trường, con cũng biết cách thích nghi (được báo trước).
- Tạo nền tảng rèn tính kỷ luật và tư duy trình tự, rất có lợi cho trẻ tự kỷ khi bước vào lứa tuổi đi học, thậm chí đi làm sau này.
XIII. Lời Kết: Lịch Trình Và Thói Quen – Mái Nhà Bình Yên Cho Tâm Hồn Trẻ Tự Kỷ
Trẻ tự kỷ không phải lúc nào cũng hiểu thế giới biến đổi ra sao, hoặc vì sao hôm nay làm thế này, mai lại khác. Lịch trình và thói quen giống như mái nhà vững chãi, bao bọc tâm hồn, giúp con biết “mình sẽ làm gì kế tiếp,” để không chìm trong nỗi hoang mang.
“Sáng nay, con thức dậy, thấy hình bàn chải, con biết phải đánh răng. Tiếp đến hình áo quần, con nhẹ nhàng thay. Rồi hình bát cơm, con ăn sáng ngon lành, không quấy. Khi ra đường, con không còn khóc vì sợ trễ học, vì con đã dán xong hình ngôi trường vào cột giờ. Mọi thứ trở nên thật đơn giản, khi con có chiếc la bàn trong tay.”
Quan trọng, hãy nhớ rằng:
- Lịch trình là kim chỉ nam, nhưng vẫn cần linh hoạt, chừa chỗ cho bất ngờ cuộc sống.
- Thói quen cần lặp lại bền bỉ, dần dần in sâu trong tiềm thức trẻ.
- Gia đình nên kết hợp với nhà trường, trung tâm can thiệp, và cả cộng đồng, để đảm bảo môi trường thống nhất.
Khi mỗi ngày trẻ tự kỷ được sống trong bầu không khí ổn định và dễ dự đoán, con dần phát huy nội lực, bớt đi sự phòng vệ. Từ đó, con sẵn sàng học hỏi, kết bạn, thử sức ở những điều mới. Tất cả bắt đầu từ một bảng lịch trình nho nhỏ, vài tấm thẻ hình ảnh, cùng tình yêu kiên trì của gia đình. Chúc bạn và con thành công trong hành trình kiến tạo sự bình yên này!
🎓 Đăng ký lớp học chuyên sâu:
👉 https://chualanhcon.com/
